اصول ابتدایی پرورش کرم خاکی ازینیا فوتیدا

در این مطلب با اصول کلی پرورش کرم خاکی آشنا خواهید شد.

  هدف کلي: 

خواننده با اصول پرورش کرم خاکي آشنا شود.

اهداف جزئي:

از خواننده انتظار مي‌رود پس از مطالعه و يادگيري مطالب اين مجموعه بتواند:

1. بيولوژي و فيزيولوژي کرم خاکي را توضيح دهد. 

2. مرفولوژي و شرايط زيستي کرم خاکي را شرح دهد.

3. تأثير كرم‌هاي خاكي بر روي محيط را نام ببرد.

4. عوامل مؤثر در پراكنش را بيان کند.

5. برداشت کرم خاکي را معين کند.

6. روش‌هاي مختلف پرورش کرم خاکي را شرح دهد.

7. مصارف کرم خاکي را نام ببرد.

8. مقياس پرورش را توضيح دهد.

 9. آفات كرم‌هاي خاكي را بيان کند.

10. کاربردهاي مختلف کرم خاکي را توضيح دهد. 

11. تهيه كود بيولوژيك ورمي‌كمپوست را شرح دهد.

12. مسائل فني و اقتصادي در يك كارگاه پرورش کرم خاکي را توضيح دهد.

13. روش‌هاي افزايش بهره‌برداري در يك كارگاه پرورش کرم خاکي را معين کند.

14. مشخصات محصول‌هاي كارگاه را نام ببرد.

15. هزينه‌ها و درآمد در يك كارگاه پرورش کرم خاکي را شرح دهد. 

 صنعت پرورش كرم و توليد ورمي‌كمپوست با توجه به اينكه در حفظ و استفاده بهينه از محيط‌زيست و كاهش هزينه‌هاي حمل و نقل و دفع زباله‌ها و فضولات حيواني و انساني نقش قابل توجهي دارد مي‌تواند در پيشرفت اقتصاد و توسعه پايدار كشور بسيار مفيد باشد.

در حال حاضر كشورهاي كانادا، ايتاليا، ژاپن، فيليپين، آمريكا و هند كارخانه‌هاي زيادي را در زمينه اين صنعت و مخصوصا سامانه‌هاي بازيافت در ابعاد وسيع به اجرا درآورده‌اند و از منافع آن بهره‌مند شدهاند. اين صنعت در زمينه كشاورزي، باغداري و توليد چاي كمپوست كاربردهاي فراواني دارد.

هركشور سالانه ميليونها تن زباله توليد ميكند كه منبع بسيار با ارزشي براي توليد ورمي كمپوست و خلق ارزش است. به عنوان مثال هند سالانه 25 ميليون تن زباله توليد مي‌كند كه درصد قابل توجهي از آن به كود ورمي‌كمپوست تبديل مي‌شود.

هم اكنون در كانادا هر هفته 75 تن زباله توسط ورمي‌كمپوست بازيافت مي‌شود. شركت American Earthworm Company در سال 1978 اولين كارخانه خود را با ظرفيت 500 تن در ماه راه اندازي كرد و شركت Aoka Sangyo Co. Ltd در ژاپن نيز سه كارخانه 1000 تن در سال دارد كه ضايعات صنايع غذايي را به ورمي‌كمپوست تبديل مي‌نمايد. در حال حاضر 3000 كارخانه ورمي‌كمپوست در ژاپن وجود دارد كه هريك ظرفيت 5 تا 50 تن در ماه دارند. اكنون نوبت ايران است تا وارد صنعت ورمي كمپوست و فنّاوري‌هاي تجاري آن شود.  هدف کلي: خواننده با اصول پرورش کرم خاکي آشنا شود.

اهداف جزئي:از خواننده انتظار مي‌رود پس از مطالعه و يادگيري مطالب اين مجموعه بتواند:

1. بيولوژي و فيزيولوژي کرم خاکي را توضيح دهد.

2. مرفولوژي و شرايط زيستي کرم خاکي را شرح دهد.

3. تأثير كرم‌هاي خاكي بر روي محيط را نام ببرد.

4. عوامل مؤثر در پراكنش را بيان کند.

5. برداشت کرم خاکي را معين کند.

6. روش‌هاي مختلف پرورش کرم خاکي را شرح دهد.

7. مصارف کرم خاکي را نام ببرد.

8. مقياس پرورش را توضيح دهد. 

9. آفات كرم‌هاي خاكي را بيان کند.

10. کاربردهاي مختلف کرم خاکي را توضيح دهد.

11. تهيه كود بيولوژيك ورمي‌كمپوست را شرح دهد.

12. مسائل فني و اقتصادي در يك كارگاه پرورش کرم خاکي را توضيح دهد.

13. روش‌هاي افزايش بهره‌برداري در يك كارگاه پرورش کرم خاکي را معين کند.

14. مشخصات محصول‌هاي كارگاه را نام ببرد.

15. هزينه‌ها و درآمد در يك كارگاه پرورش کرم خاکي را شرح دهد. 

فصل اول خصوصيات مهم کرم‌هاي خاکي

1. بيولوژي

1ـ1ـ خصوصيات مهم كرم‌هاي خاكياز نظر پيشينه تاريخي، كرم‌هاي خاكي در حدود 600 ميليون سال پيش به وجود آمده و از آن زمان تا حال شاهد تكامل گونه‌هاي مختلف گياهي و جانوري بوده‌اند. شكل ظاهري اين موجودات در طي اين مدت تغيير چنداني پيدا نكرده و هم اكنون نيز بين گونه‌هاي مختلف آنها از اين نظر تفاوت قابل توجهي به چشم نمي‌خورد.اين موجودات ارزشمند، به مدت چندين ميليون سال اراضي موجود در سطح كره زمين را در كمال آرامش و سكوت، زير و رو كرده و بدين صورت نقش مهمي در جريان چرخه عناصر ايفا نموده‌اند و در نهايت شرايط مساعدي جهت رشد بهتر گياهان به وجود آورده‌اند.بدن آنها حلقه حلقه و استوانه‌اي شكل است. فرو رفتگي‌هاي سطح كرم خاكي تا حفره عمومي بدن ادامه دارد. تعداد حلقه‌ها برحسب گونه متغير است.

با افزايش سن، تعداد حلقه‌ها بيشتر مي‌شود.هر حلقه از بدن كرم داراي يك سري ماهيچه حلقوي است كه با باز و بسته شدن، توان جابجايي را به كرم مي‌دهد. البته به اين كار ماهيچه حلقوي، ماهيچه‌هاي طولي هم كمك مي‌كنند.كرم خاكي جانوريست با بدن استوانه‌اي كه انتهاي آن باريكتر مي‌شود سطح شكمي نسبتاً مسطح و كم رنگ‌تر است در صورتي‌ كه سطح پشتي تيره‌تر بوده، اين جانور فاقد يك سر مشخص و تعداد قطعات بدن در گونه‌هاي مختلف متفاوت است هر قطعه از يك بند و هر دو بند به وسيله شيار عرضي از يكديگر مجزا مي‌گردند.

دهان در بند اول (I) قرار مي‌گيرد و داراي ساختمان گوشتي بوده و فاقد هر گونه زائده سفت و محكم است دهان در كرم‌هاي خاكي چهار شكل متفاوت بوده كه هر يك داراي نام ويژه‌اي مي‌باشد مخرج نيز در انتهاي بدن واقع گرديده است. (شكل 1) نفريديوپور[1] يا روزنه دفعي كه در سطح طرفي ـ شكمي در دو طرف بدن واقع شده و در تمام بندها به استثناء بندهاي III-I وجود دارد اين منافذ در انتهاي غدد مترشحه آهكي مي‌باشند.  شكل (1) ساختمان بيروني كرم‌هاي خاكي 1ـ1ـ1ـ اندازهكرم‌هاي خاكي از لحاظ طولي دامنه وسيعي را در بر مي‌گيرند. از كمتر از دو سانتي‌متر در گونه بيماستوس پارووس تا سه متر در انواع گرمسيري لومبديكوس تريستريس، طول بدن كرم‌ها، حتي در يك گونه مشخص نيز، برحسب PH و رطوبت تغيير مي‌كند.

1ـ1ـ2ـ رنگ رنگ كرم‌هاي خاكي تا حدود زيادي بستگي به وجود يا عدم وجود دانه‌هاي رنگي دانه‌اي شكل و يا سلول‌هاي رنگي دارد كه در لايه ماهيچه‌اي زير كوتيكول وجود دارند. كرم‌هاي رنگين نظير لومبريكوس ترستريس معمولاً قرمز قهوه‌اي و يا تركيبي از آن و حتي گاهي متمايل به سبزند.

اين رنگ تا حدودي بدليل وجود مايعات زردرنگ در حفره عمومي يا سلول‌هاي سبز كلراگوژن نزديك سطح بدن است. نظير آلوبوفورا كلروتيكا[1] كه سبز رنگ و داراي كمربند تناسلي قرمز رنگ است.

سطح شكمي كرم‌ها نسبت به سطح پشتي آنها داراي رنگ روشن‌تري است اگر چه در برخي مواقع دانه‌هاي رنگي در بدن كرم‌ها كاملاً پخش نبوده بلكه بصورت نوارهاي تيره رنگي در روي بندها هستند و فاصله بين بندها در بدن بصورت روشن‌تري مشاهده مي‌شود نظير بندهاي بدن ايزينيا فوتيدا[2] در تعدادي از كرم‌هاي كوچك آبزي پيگمان‌هاي زرد، قرمز، نارنجي، و يا حتي سبز در اپيدرم آنها ظاهر مي‌شود. دسته‌اي از كرم‌هاي خاكي بيرنگ و يا كم رنگند ولي بدليل هموگلوبين خون آنها كه در مويرگ‌هاي سطحي جريان دارد و نيز شفاف بودن غشاء بدن، اغلب صورتي و يا متمايل به قرمز بنظر مي‌رسند، در صورتيكه ديواره بدن مات باشد كرم‌ها بيرنگ و متمايل به سفيدند.

رنگ كرم‌هاي رنگين در فرمالين كاملاً ثابت است در حاليكه در كرم‌هاي بيرنگ رنگ‌هاي صورتي و قرمز بسرعت ناپديد مي‌گردند.رنگ كرم‌هاي خاكي بر حسب نوع محيط زيست و عمق خاك نيز متفاوت است مثلاً كرم‌هاي سطح‌الارض خاك از كرم‌هاي تحت‌الارض رنگي‌ترند و يا آ‌نهايي كه در بقايايي گياهي زندگي مي‌كنند قرمزتر از ساير گونه‌ها هستند و نيز رنگ گونه‌هايي كه در زير سطح خاك بسر برده و از مواد معدني تغذيه مي‌كنند خاكستري و يا خاكستري مايل به آبي است و نيز رنگ گونه‌هاي نسبتاً خشك اغلب تيره‌تر از كرم‌هاي مناطق مرطوب استبعلاوه گونه‌هاي داراي رنگ قرمز نظير لومبريكوس، و ايزينيا و دندروبينا در سطح خاك زندگي مي‌كنند.

در حاليكه انواع بي‌رنگ در لايه‌هاي عميق‌تر بسر مي‌برند، كرم‌هاي خاكي را در مقابل آسيب‌هاي نور خورشيد حفاظت مي‌كند.[1] . Alloobofora chloorotica[2] . Eisenia Fetida1ـ1ـ3ـ بيولومينسانس[1]بعضي گونه‌هاي كرم خاكي قادر به انجام بيولومينسانس[2] هستند؛ مثل برخي گونه‌هاي آيزنيا، ديپلوكارديا[3] و همچنين گونه لومبريكوس مائوريتي[4]. اين پديده زماني رخ مي‌دهد كه لوسيفرين و لوسيفراز متصل شده به سلول‌هاي كلراگوژن[5]، به طور ناگهاني از روزنه‌هاي پشتي سطح بدن كرم خارج شوند. تعداد فوتون‌هاي منتشر شده از لومبريكوس مائوريتي بين 1014×90/8ـ1013×41/4 فوتون است، كه ميزان متوسط آن را 1014×29/3 فوتون در نظر مي‌گيرند. محققان مختلف علت‌هاي متفاوتي براي بروز بيولومينسانس در كرم خاكي عنوان كرده‌اند؛

برخي بر اين عقيده‌اند كه اين امر يك مكانيسم دفاعي بر عليه شكارگرهايي است كه شبها به دنبال كرم خاكي هستند و برخي ديگر اين پديده را عاملي جهت برقراري ارتباطات اجتماعي با ديگر اعضاي همان گونه و يا شايد به عنوان مرحله‌اي جهت جذب جنس مخالف مي‌دانند.1ـ1ـ4ـ ساختمان داخليبدن كرم خاكي از دو لوله داخل هم تشكيل شده كه لوله خارجي ديواره بدن و لوله داخلي حفره گوارشي است.

فضاي ميان اين دو لوله حفره عمومي بدن را تشكيل داده است كه داراي پرده‌اي بنام سپتا[6] مي‌باشد كه از جنس بافت پيوندي است و به محفظه‌هايي بخش مي‌گردد و ميان اين حلقه‌هاي 1 و 2 سپتا وجود ندارد و درون حفره عمومي مايعي بنام صفاقي يا سلوميك وجود دارد كه در آن سلول‌هاي آميبوسيست شناورند. مايع صفاقي برنگ سفيد شيري است كه گاهي بدليل فراواني سلول‌هاي حاوي مواد چربي، برنگ زرد در مي‌آيد نظير گونه دندروبينا[7] كه سلول‌هاي محتوي قطرات روغن دارد.

در گونه ايزينيا فتيدا اين مايع بوي سير مي‌دهد. غلظت اين مايع در گونه‌هاي مختلف كرم خاكي متفاوت است و بستگي به رطوبت و شرايط منطقه‌اي داردكه كرم‌ها در آن زندگي مي‌كنند در كرم خاكي شرايط آب و هوايي خشك اين مايع غليظ‌تر از آنهايي است كه در شرايط مرطوب زندگي مي‌كنند. (شكل 2).دستگاه گوارش كرم خاكي شامل بخش‌هاي دهان (بدون دندان ولي داراي ماهيچه‌هاي دهاني خيلي قوي)، حلق، مري (داراي غدد كلسي فروز[8] مي‌باشد كه ترشح كربنات كليسم را به عهده دارد)، چينه‌دان[9] (محفظه ذخيره مواد غذائي با ديواره نازك)، سنگدان (محفظه‌اي ماهيچه‌اي كه ديواره آن ضخيم است، محل خرد كردن و مخلوط كردن)، روده و مخرج است. محل دفع و يا ترشح مايعات زائد بدن از مجاري نفريدي است كه منافذ آن در سطوح جانبي هر حلقه وجود دارد يكي در طرف راست و ديگري در طرف چپ. اين مواد زائد، شامل موكوئيدهاي ازت‌دار، اوره و آمونياك است كه به صورت محلول ترشح مي‌شوند و اگر شرايط زيستي كرم خاكي نسبتاً خشك باشد، دفع مواد زائد بيشتر به صورت اوره است.[1]. Bioluminesence[2]. لومينسانس عبارت است از خروج نور از هر جسمي به هر دليلي جز بالا رفتن دما، در واقع وقتي اتم برانگيخته شده به حالت اوليه باز مي‌گردد، از خود فوتون خارج مي‌كند.[3]. Diplocardia[4]. Lumbircus mauritii[5]. Luciferin and Luciferase locked in Chloragogene cells[6] . Septa[7] .Dendrobena[8] .Calciferous[9] . Mawشكل (2)  قسمت‌هاي مختلف دستگاه گوارش در كرم خاكي

1ـ حلق

،2ـ مري،

3ـ چينه‌دان،

4ـ سنگدان و

5ـ روده۱ـ2ـ فيزيولوژي کرم خاکي 1ـ2ـ1ـ اندام توليد مثليكرم خاكي جانوري است دو جنسي يعني هم به تنهايي نر است و هم ماده و اندام‌هاي تناسلي همه در ناحيه شكم قرار گرفته‌اند.

دستگاه توليد مثل نر تشكيل شده از:

1ـ دو جفت بيضه كه بسيار كوچكند،

2ـ يك قيف مژكدار كه در عقب بيضه‌ها قرار گرفته است.

3ـ كانال دفران كه سرانجام به

4ـ كانال افران ارتباط مي‌يابد و خود به روزنه تناسلي نر كه براي هر گونه خاص بر روي يك بند مشخص قرار گرفته مربوط مي‌گردد. بيضه‌ها و قيف‌هاي مژكدار اسپرم در داخل

6ـ كيسه مني قرار دارند كه سه جفت‌اند و ساختمان كيسه مانندي دارا هستند كيسه‌هاي مني اطراف مري را احاطه كرده‌اند.

معمولاً اسپرماتوژون قبل از اينكه به مرحله بلوغ كامل برسد از بيضه‌ها جدا شده ساير مراحل خود را در داخل كيسه‌هاي مني طي مي‌نمايد و بدين ترتيب اسپرماتوژون بالغ در هنگام جفت‌گيري از قيف‌هاي مژكدار و مجاري عبور نموده، وارد بدن كرم ديگر مي‌گردد.

اندام‌هاي تناسلي ماده عبارتند از: 1 ـ يك جفت تخمدان كه به طور قدامي قرار مي‌گيرد و تخمي كه در آنها بوجود مي‌آيد بداخل حفره عمومي بدن ريخته مي‌شود و از آنجا توسط 2 ـ قيف‌هاي اويداكت جمع‌آوري مي‌گردد و سرانجام وارد روزنه اويداكت مي‌گردد.

اسپرماتوزون كه در هنگام جفت‌گيري وارد بدن ماده گرديده در درون كيسه‌هاي دريافت كننده مني جمع‌آوري و ذخيره مي‌شود و تخم را كه در داخل پيله قرار دارد كشنيده مي‌كند. (شكل 3) شكل (3) ـ دستگاه توليد مثلي نر و ماده در كرم‌هاي خاكي از سطح كناري و از بالا نشان داده شده است. 1ـ2ـ2ـ جفت‌گيريروش‌هاي جفت‌گيري براي همه گونه‌ها يكسان نيست، كرم‌هاي خاكي در اكثر ماه‌هاي سال مي‌توانند توليد مثل كنند و مخصوصاً در ماه‌هايي كه رطوبت هوا زيادتر است، افزايش مي‌يابد لقاح از نوع تقاطعي بوده و معمولاً 2 تا 3 ساعت طول مي‌كشد در هنگام جفت‌گيري دو كرم از سطح شكمي بدن هايشان بر روي يكديگر قرار مي‌گيرند و طوري به يكديگر مي‌چسبند كه سر هر يك مقابل دم ديگري و در جهت مخالف هم قرار مي‌گيرد و جهت اينكه دو كرم محكم تر يكديگر را در برگيرند سيتاي هر كرم در ناحيه اتصال و پوشيده شده به داخل بدن كرم ديگر فرو مي‌رود دو كرم بوسيله ترشحات غده‌اي محكم به همديگر مي‌چسبند. در اين هنگام ذرات موكوس زيادي ترشح شده به طوري كه هر كرم به وسيله آن پوشيده شده تا هيچ اكسيژني به اسپرم‌ها برخورد نكند چون اكسيژن براي اسپرم‌ها مضر است.

نحوه قرار گرفتن كرم‌ها به گونه‌اي است كه منافذ اسپرماتيكا در مقابل قسمتي از كمربند تناسلي كرم ديگر كه راه ورود اسپرم است قرار مي‌گيرد و به وسيله يك مجراي چسبناك بين قطعه نهم و حاشيه خلفي كمربند تناسلي، دو مجراي چسبناك به هم مي‌چسبند در هر كرم يك جفت شيار سمينال كه از بند XV تا كمربند تناسلي امتداد مي‌يابد تشكيل مي‌گردد و از اين شيارها اسپرماتوژن از بدن يك كرم عبور كرده، وارد كيسه دريافت كننده مني كرم ديگر مي‌گردد.سپس دو كرم از يكديگر جدا مي‌شوند بعد از جفت‌گيري هر كمربند تناسلي ترشحاتي مخاطي از جنس كيتين توليد مي‌كند كه پيله يا كوكون نام دارد و به صورت پوششي روي سطح بيروني بدن ديده مي‌شود.  شكل (4) ـ جفت‌گيري و توليد پيله در كرم‌هاي خاكيپيله ابتدا به شكل بشكه است و دو طرف آن باز است در پيله ماهيچه‌هاي است كه منقبض شده و پيله را به تدريج به جلو يا به سمت سر كرم خاكي حركت مي‌دهند. هنگام عبور از مجراي برنده تخمك يك يا چند تخمك در آن قرار مي‌گيرند و در ادامه حركت پيله به سمت سر كرم زماني كه به محفظه ذخيره اسپرم مي‌رسد اسپرم‌ها هم وارد آن مي‌شوند و در همانجا تلقيح انجام مي‌گيرد. اين پوشش كيتيني حركتش را به سمت سر ادامه مي‌دهد و در نهايت به صورت كپسول سر و ته بسته شده خارج مي‌شود كه تقريباً به شكل ليمو است.

هر كرم بعداً تشكيل تعدادي پيله (Cocoon) را مي‌دهد كه در داخل آنها تخم ها قرار دارند در داخل هر پيله چندين تخم به چشم مي‌خورد كه تنها يكي يا دو تا از آنها موفق به نمو كامل تا جانور بالغ مي‌گردد گونه E.Foetida در عرض 3 تا 5 روز مي‌تواند ميان 2 تا 10 عدد پيله كه هر كدام داراي تعدادي تخم كه از 1 تا 28 عدد تغيير مي‌يابد، به وجود آورد اما اغلب فقط يك يا 2 كرم زنده مانده و به دنيا مي‌آيد و يك كرم بالغ از گونه L.rubelus در هر 7 تا 10 روز يك تخم مي‌گذارد كه در حدود 2 تا 20 جنين در آن وجود دارد. براي هر پيله يك لوله آهكي در اطراف كمربند و همچنين در بندهاي نزديك كمربند ترشح مي‌شود كه در آن پيله وجود دارد تخم و آلبومين (ماده مغذي) در هنگاميكه پيله بر روي كمربند تناسلي است وارد آن مي‌گردد و پس از مدتي پيله در روي زمين مرطوب قرار مي‌گيرد، اندازه و شكل پيله كـرم‌هاي خاكي با يكديگر متفاوت است و در هنگام رده‌بندي يكي از معيارهاي مورد استفـاده مي‌بـاشد. (شكل 5) شكل (5)  انواع پيله‌هاي توليد شده توسط گرونه‌هاي مختلف كرم‌هاي خاكي كار پيله حفاظتي است همانند رشد جوجه در تخم جنين كرم خاكي نيز در داخل كپسول توسعه مي‌يابد و از مواد مغذي داخل پيله تغذيه مي‌كند در ابتدا كپسول بي‌رنگ است به تدريج در مقابل هوا رنگش زرد، سبز مايل زرد و يا قهوه‌اي تيره مي‌شود. و نهايتاً پوشش كپسول تا حدي سخت مي‌شود. اندازه پيله كوچكتر از يك سانتي‌متر شكل و رنگ آن در تقسيم‌بندي كرم‌هاي خاكي مورد استفاده قرار مي‌گيرد.تقسيمات روياني كامل و سلول‌ها نامساوي هستند. رويان در مرحله بلاستولا از سلول‌هاي كوچك اكتودرمي در بخش فوقاني و سلول‌هاي بزرگتر آندودرمي در قسمت تحتاني تشكيل گرديده‌اند.

دو سلول مزوبلاستي در ناحيه‌اي كه بعداً سطح خلفي بدن را تشكيل مي‌دهد نمو مي‌نمايند. اين سلول‌ها بداخل فرو رفته ميان اكتودرم و آندودرم قرار مي‌گيرند. بلاستولا كه شكل كروي دارد مسطح مي‌گردد و به طولش افزوده مي‌شود سلول‌هاي آندودرمي به صورت بافت پوششي استوانه‌اي در مي‌آيند و ضمناً اكتودرم به اطراف و پايين نمو مي‌نمايد در مرحله گاسترولاسيون سطح شكمي بصورت محدب درآمده سرهاي آن بطرف پايين چين خوردگي پيدا مي‌كند و لبه‌ها بتدريج به يكديگر نزديك مي‌شوند و باين ترتيب در اثر ادغام آنها ابتدا لوله و بعداً تبديل به لوله گوارشي مي‌گردد. انتهاي اين لوله بلاستوپور است كه بعداً دهان را بوجود مي‌آورد. مخرج مدتي بعد از تشكيل دهان بوجود مي‌آيد. (شكل 6) شكل (6)  مراحل روياني كرم خاكي كه با شماره مشخص شده است.بعد از مرحله گاسترولاسيون ماده آلبومين كه در داخل پيله قرار دارد، وارد روده روياني مي‌گردد و تغذيه جنين‌ها را تأمين مي‌نمايد. نمو رويان معمولاً چند هفته به طول مي‌انجامد تخم در شرايطي كه زمين مرطوب، درجه حرارت 16 تا 27 درجه سانتي‌گراد باشد در عرض 14 تا 20 روز مراقبت رسيده و كرم‌هاي كوچك از آن بيرون مي‌آيند.

جدول 1ـ تعداد و مدت رشد كرم‌هاي خاكيسپس كرم‌هاي جوان كه به شكل والدين خود مي‌باشند بسرعت رشد و تكامل يافته و در حدود 60 تا 90 روز برجستگي بنام كمربند تناسلي كه همان اندام توليد مثلي است در نزديكي سر ظاهر مي‌شود. هنگامي كه اين اندام كاملاً تكامل يافت كرم خاكي بالغ شده و مي‌تواند توليد مثل كند. يك كرم خاكي قرمز بالغ در عرض 10 ماه به طول 3 تا 4 اينچ مي‌رسد، تاكنون اطلاعاتي راجع به طول عمر كرم خاكي به دست نيامده ولي عده‌اي بر اين باورند كه يك كرم خاكي مي‌تواند تا 15 سال زندگي كند. به طور معمول طول عمر كرم خاكي بين 10ـ1 سال در نظر مي‌گيرند و معمولاً عمر آن بستگي به تعداد پيله توليد شده دارد

بدين‌صورت كه هر چقدر تعداد كپسول‌هايي كه توليد مي‌كند بيشتر باشد، طول عمر كرم كمتر است. شكل (7)  چرخه زندگي كرم خاكي گونه آيزنيا فتيداگزارش به دست آمده از فيليپين حاكي از آنست كه كرم خاكي نوع P.excavalus بسرعت رشد و تكثير پيدا مي‌كند و پرورش دهندگان كرم مي‌توانند از يك جفت كرم خاكي 17 تا 31 كرم جوان را در مدت يك ماه توليد بكنند كه اين امر بستگي به وزن و سن كرم خاكي دارد. يك كرم به وزن 4/0 گرم و سن 6 تا 4 هفته مي‌تواند توليد مثل را شروع كند. پرورش دهندگان كرم خاكي قرمز H.Roetidus در آمريكا توانسته‌اند از تخم‌هايي كه داراي 2 تا 4 جنين مي‌باشد هر 5 روز يكبار در درجه حرارت 21 درجه سانتي‌گراد توليد بكنند. اين كرم‌هاي جوان مي‌توانند در طي 22 روز از تخم بيرون بيايند. اگر درجه حرارت به 24 درجه سانتي‌گراد برسد تخم‌هاي بيشتري توليد شده و كرم‌هاي جوان مي‌توانند در مدت كوتاه‌تري از تخم بيرون بيايند. كرم‌هاي خاكي قرمز در مدت 5/3 تا 4 ماه بالغ مي‌شوند.طبق بررسي‌هاي بعمل آمده وزن و تراكم جمعيت كرم‌هاي خاكي در توليد مثل آنها تأثير بسزايي داشته (نمودار 1).

 زمان نمودار شماره 1: مربوط به ابتدا و طول زمان رشد و تكثير كرم‌هاي خاكي در ظروف انكوباسيونتعداد پيله‌هاي توليد شدهنمودار شماره 2: مربوط به نحوه تكثير و ازدياد پيله‌ها در ظروف در واحد زمان واز انكوباسيون بطوري كه مشاهده مي‌شود اگر جمعيت كرم‌هاي خاكي زياد باشد در سنين 32-25 هفتگي توليد مثل متوقف مي‌شود در صورتيكه اگر همين كرم‌هاي خاكي داراي تراكم پايين‌تري باشند توليد مثل آنها تا حدود 44 تا 45 هفتگي نيز ادامه خواهد داشت همچنين رژيم‌هاي غذايي گوناگون نيز در قدرت بقاي پيله‌ها (Cocoons) در هر دوره زاد و ولد تأثير فراواني بجا مي‌گذارد. 1ـ3ـ مرفولوژي يكي از نكات مهم در رده‌بندي كرم‌هاي خاكي بررسي مرفولوژي آنها مي‌باشد بدين لحاظ در اين قسمت اندام‌هاي بيروني و ظاهري كرم خاكي كه در رده‌بندي آنها نقش بسزايي دارند تشريح مي‌گردند.1ـ3ـ1ـ قطعات دهانيدهان در بند اول باز مي‌شود و در سمت پشتي خود شامل پيش دهان (Prostomium) است كه به صورت يك لب آويخته از دهان مشاهده مي‌شود.

(شكل8)شكل 8: انواع دهان در گونه‌هاي مختلف كرم‌هاي خاكيپيش دهان از نظر شكل و اندازه در بين گونه‌هاي مختلف متفاوت و در برخي از گونه‌ها بسيار كوچك بوده و به سختي قابل تشخيص است. طرز اتصال پيش دهان به دهان بر حسب نوع كرم متغير بوده و خصوصيات مهم رده‌بندي كرم‌هاي خاكي محسوب مي‌گردد.اين اتصالات بسته به نوع پيش دهان در كرم‌هاي خاكي، زايگولوبوس (Zygolobous) پرولوبوس (Prolobous) تاني‌لوبوس (Tanylobous) و اپي‌لوبوس (Epilobous) نامگذاري شده‌اند. به علاوه در بعضي از گونه‌هاي آبزي پيش دهان به سمت جلو رشد كرده و تبديل به يك خرطوم يا آلت مكنده مي‌گردد.

1ـ3ـ2ـ تارهاي ابريشمي (Setac)تارهاي ابريشمي به صورت خارك‌هاي كوتاهي در روي ديواره بدن و داخل فوليكول مستقر هستند. اين خارك‌ها كه به منزله اندام حركتي كرم‌هاي خاكي محسوب مي‌شوند در واقع از زوائد كيتيني تشكيل شده‌اند كه انتهاي داخلي آن پس از عبور از لايه ماهيچه‌هاي حلقوي وارد ماهيچه طولي زيرين مي‌شوند و در نتيجه انقباض و انبساط ماهيچه‌هاي مربوطه به جهات مختلف حركت مي‌نمايند. گونه‌هاي مختلف كم تاران داراي تارهايي به اشكال مختلف سوزني يا ميله‌اي و بندرت چنگالي شكل هستند كه در ميان آنها معمولي‌ترين تارها مربوط به جنس لومبريكوس است كه سهمي شكل بوده و حدود 1 ميلي‌متر طول دارد.

اين خارك‌ها در ناحيه كمر بند تناسلي وجود داشته و از نظر شكل ظاهري با خارك‌هاي بندهاي ديگر اختلاف دارند موقعيت خارك‌ها روي هر بند بشكل يك حلقه مشخص مي‌شود تعداد و نيز طرز توزيع آنها در خانواده لومبريسيده يكي از شاخص‌هاي گونه‌هاي مختلف است.تعداد خارك‌ها در اعضاي خانواده لومبريسيده (Lumbricidaeo) 8 عدد در هر حلقه بوده و اين تعداد را اصطلاحاً لومبريسين (Lumbricine) مي‌نامند. در بعضي از كم‌تاران تكامل يافته‌تر نظير مگاسكولسيده تعداد اين تارها زياد شده و در وسط هر بند كمربندي توليد مي‌نمايند كه تقريباً كامل است (1) نحوه توزيع تارها در روي هر بند نيز بسته به نوع كرم متفاوت است. اگر فاصله بين تارها در هر بند خيلي كم باشد آنها را ”جفت نزديك“ Closely - Paired و اگر فاصله آنها بيشتر و به اصطلاح وسيع باشد آنها را ”جفت گشاد“ Widely-Paired و چنانچه فاصله آنقدر زياد باشد كه جفت بودن مشخص نباشد به آنها اصطلاحاً ”دور” يا ”جفت فاصله‌دار“ Distant-Paired گفته مي‌شود. (شكل 9)فاصله خارك‌ها بين هر جفت و جفت بعدي براي هر گونه ثابت بوده و ترتيب خاركها با حروف d,c,b,a از اولين خارك شكمي در هر طرف شروع مي‌شود (شكل 7) نسبت بين خاركها بعنوان يك خصوصيت بارز در سيستماتيك كرم‌هاي خاكي مورد استفاده قرار مي‌گيرد بعنوان مثال اين نسبت‌ها در لومبريكوس ترس تريس در ناحيه كمربند تناسلي (Clitellum) بدين ترتيب است:Aa:ab:bd:cd:dd= 6:4:14:3:4اين فاصله‌ها را بصورت يك معادله نيز مي‌توان بيان نمود مثلاً ab4=aa و يا abcd وظيفه اصلي تارها تأمين حركت كرم از جائي به جائي ديگر است كه از طريق اتصال تارها به مواد مختلف انجام مي‌شود و نقش ديگر آنها نيز همانطور كه ذكر شد كمك به امر جفت‌گيري است. 

شكل9: انواع تارهاي ابريشمي Seata در گونه‌هاي مختلف كرم خاكي 1ـ3ـ3ـ منافذ پوستيتوليد مثل كرم‌هاي خاكي از طريق جنسي و بعضاً پارتنوژنز انجام مي‌شود. غالب كرم‌هاي خاكي هرمافردويت هستند. سوراخ‌هاي تناسلي نر و ماده در خارج از بدن باز مي‌شوند. اين سوراخ‌ها زوج بوده و روي سطح شكمي و يا سطوح جانبي بدن مشاهده مي‌گردند. مثلاً سوراخ‌هاي جنسي نر در لومبريسيده در سطوح جانبي بدن روي بند پانزدهم قرار داشته و ندرتاً روي بند سيزدهم ديده مي‌شوند هر سوراخ جنسي روي يك فرورفتگي شكاف مانندي قرار دارد كه در بعضي از گونه‌ها توسط لب‌هاي برجسته و يا غده‌اي شكل احاطه شده و اغلب تا بند بعدي توسعه يافته است كرم‌ها معمولاً داراي دو جفت منفذ پذيرنده اسپرم (Spermathcal Pors) در بندهاي نهم و دهم هستند كه اين تعداد برحسب گونه‌هاي كرم خاكي متفاوت است. اين منافذ توسط مجراي باريكي به كيسه‌هاي پذيرنده اسپرم منتهي مي‌گردند و هنگام جفت‌گيري، اسپرم خارج شده از منافذ تناسلي از يك زوج به سمت اين منافذ جريان يافته و داخل كيسه‌هاي پذيرنده اسپرم زوج مقابل مي‌گردد.

سوراخ‌هاي جنسي ماده عموماً يك جفت بوده و درحفره بين‌ بندها و يا روي يك‌بند مشاهده مي‌گردد. محل و موقعيت اين سوراخ‌ها غالباً‌ در يك خانواده مشخص، ثابت بوده و از مشخصات شناسايي آنها بشمار مي‌رود.از ديگر منافذ پوستي، سوراخ‌هاي پشتي هستند كه در بيشتر كم‌تاران ديده مي‌شوند اين سوراخ‌ها روزنه‌هاي كوچكي هستند كه در حفرات بين بندها روي خط وسط پشت قرار دارند ولي در گونه‌هاي آبزي و نيمه آبزي وجود ندارند. در گونه‌هاي غير آبزي نيز معمولاً سوراخ‌هاي پشتي در چند بند اوليه ديده نمي‌شوند اين سوراخ‌ها باحفره عمومي بدن و مواد سيال حفره عمومي ارتباط پيدا مي‌كنند. موقعيت اولين سوراخ پشتي بعنوان يك خصوصيت نظام‌مند مورد استفاده قرار مي‌گيرد.

اين سوراخ‌ها در بعضي از گونه‌ها به زحمت قابل تشخيص هستند، برعكس بعضي از گونه‌ها سوراخ‌هايي دارند كه‌توسط منطقه تيره رنگي محاصره شده‌اند.از منافذ ديگر در ديواره بدن منافذ نفريدي هستند كه بسيار كوچكند و بزحمت ديده مي‌شوند و درست در قسمت عقبي حفره‌هاي بين بندها روي سطوح جانبي بدن قرار داشته و بصورت يك رشته منفرد در دو سمت طول بدن گسترده مي‌شوند.

اين منافذ روزنه‌هاي خارجي هستند كه اندام‌هاي دفعي كرم خاكي بشمار مي‌روند و معمولاً نظير سوراخ‌هاي پشتي، توسط ماهيچه‌هاي اسفنكتر بسته نگه داشته مي‌شوند.1ـ3ـ4ـ كمربند تناسلي (Clitellum)كمربند تناسلي بخش غده‌اي اپيدرم است كه محل توليد پيله‌ها يا كپسول‌هاي نگه دارنده تخم است اين قسمت گاهي بشكل زين اسب و گاهي حلقه‌اي شكل است كه نوع اول آن در لومبريسيده معمول مي‌باشد. اين بخش عموماً متورم بنظر مي‌رسد و بعضاً نيز مي‌توان محل آنرا از روي تغيير رنگ ظاهري تشخيص داد.

در مواردي كه كمربند تناسلي متورم است، نظير آنچه كه لومبريسيده‌هاي بالغ ديده مي‌شود، شكاف‌هاي بين بندها نامشخص و يا كاملاً محو مي‌گردند.كمربندهاي تناسلي عموماً تيره‌تر يا رنگ پريده‌تر از ساير قسمت‌هاي بدن و بعضاً برنگي كاملاً متفاوت از ساير قسمت‌هاي بدن است. موقعيت و شماره بندهايي كه كمربند تناسلي روي آن رشد مي‌كند كاملاً متغير بوده و در كرم‌هاي خانواده لومبريسيده اين حلقه در قسمت جلويي بدن پشت سوراخ‌هاي تناسلي قرار دارد. شروع آن بين حلقه‌هاي 22 تا 38 است و حدود 4 تا 10 حلقه عقبي را در بر مي‌گيرد.علائم مشخصه كرم‌هاي خاكي بهنگام بلوغ متفاوت است و به شكل برآمدگي‌هاي غده‌اي روي كمربند تناسلي در سطوح جانبي بدن در گونه‌هاي مختلف ديده مي‌شود تحقيقات Stephenson (1930) نشان داد كه غدد روي كمربند تناسلي (Tubercula Pubertats) معمولاً تعداد حلقه‌هاي كمتري را نسبت به خود كمربند اشغال مي‌كنند، به نظر مي‌رسد اين اندام براي نگهداري كرم ها در حالت جفت‌گيري مورد استفاده قرار مي‌گيرند. موقعيت و جايگاه كمربند تناسلي به عنوان يك خصوصيت براي شناسايي گونه‌ها مورد استفاده قرار مي‌گيرند زيرا محل و تعداد بندهاي اشغال شده آن با كمي تغيير براي هر گونه ثابت است.1ـ4ـ شرايط زيستيبررسي‌هاي تجربي نشان مي‌دهد كه كرم‌ها از هر نوع روشنايي گريزانند. آنها روزها به حالت مخفي بوده و شب‌هنگام چنانچه نوري به آنها بتابد، سريعاً خود را به عقب مي‌كشند.

همة كرم‌هاي خاكي نسبت به ارتعاشات مكانيكي از قبيل صداي پاي شديد در روي زمين حساسند. از قرار معلوم قادر به شنيدن ارتعاشات صوتي موجود در هوا نيستند. اگر آنها را مثلاً‌ با بيل زدن باغ برگردانند همانطور كه از نور فرار مي‌كنند، درصدد تماس با زمين برمي‌آيند.

بدليل آنكه تنفس كرم‌ها بستگي به رطوبت كوتيكول پوست دارد، به همين خاطر كرم‌ها نسبت به محيط مرطوب بيشتر از خشكي سازگاري دارند‌ . گازهاي شيميايي نامطبوع و يا تحريك‌كننده موجود در هوا باعث عقب‌نشيني كرم به داخل و سوراخ خود مي‌گردد‌. بطور كلي شرايط زيستي كرم‌هاي خاكي برحسب گونه بسيار متفاوت بوده و شدت فعاليت آنها تحت تأثير عوامل مختلف محيطي قرار مي‌گيرد كه اهم آنها به شرح زير خلاصه مي‌شود: حرارت: كرم‌هاي خاكي در شرايط حرارتي خاص مي‌توانند زندگي نمايند.

تمام فعاليت‌هاي حياتي نظير توليدمثل، رشد و پراكنش آنها تحت تأثير درجه حرارت محيط مي‌باشد. مثلاً مدت لازم براي خارج شدن كرم‌ها از پيله بستگي به درجه حرارت محيط دارد.

تهويه: كرم‌هاي خاكي براي ادامة حيات نياز به تهوية مناسب دارند بدين خاطر زمين‌هاي رسي سنگين و يا خاك‌هاي بدون تخلخل محيط زيست مناسبي براي اين موجودات نيستند. PH: كرم‌هاي خاكي نسبت به PH خاك حساس بوده، بطوري‌كه در بسياري از موارد اين عامل تنوع و توزيع گونه‌ها را در خاك محدود مي‌سازد. 

رطوبت: مقدار رطوبت و خشكي محيط زيست كرم‌هاي خاكي، يكي ديگر از عواملي است كه در پراكنش عمومي و افقي آنها مؤثر است. اين موضوع در كشورهاي مختلف كه داراي عرض جغرافيايي متفاوت هستند، بخوبي آشكار است. از آنجائي‌كه حدود 75 تا %90 وزن بدن كرم‌خاكي را آب تشكيل مي‌دهد، نياز آنها به آب بسيار زياد بوده و در صورت خشك شدن خاك، اكثراً‌ از بين مي‌روند. تغذيه: غذاي اصلي كرم‌هاي خاكي بقاياي مرده و پوسيده گياهي به انضمام بقاياي ريشة گياهان و نيز كود دامي است. نوع و مقدار مواد غذايي در دسترس نه تنها بر روي جمعيت كرم‌هاي خاكي بلكه بر روي انواع گونه‌هاي موجود و نرخ رشد و… تأثير مي‌گذارد.